Olivier Messiaen (1908-1992) was 31 jaar oud toen Frankrijk deelnam aan de Tweede Wereldoorlog. Hij werd in juni 1940 door het Duitse leger gevangengenomen en opgesloten in Stalag VIII-A, een krijgsgevangenenkamp in Görlitz, Duitsland (nu Zgorzelec, Polen).
Op doorreis naar het kamp liet Messiaen de klarinettist Henri Akoka, ook een gevangene, de schetsen zien voor wat Abîme des oiseaux zou worden. Twee andere beroepsmusici, de Franse violist Jean le Boulaire en cellist Étienne Pasquier, behoorden tot zijn medegevangenen, en nadat hij van een sympathiserende bewaker wat papier en een potloodje had weten te bemachtigen, schreef Messiaen een kort trio voor hen; dit stuk werd later het Intermède van het kwartet. Later besloot hij voor hetzelfde trio te schrijven met zichzelf aan de piano, en het uit te werken tot zijn huidige staat. De combinatie van instrumenten was in die tijd ongebruikelijk, maar niet zonder precedent: Walter Rabl had er in 1896 voor gecomponeerd, net als Paul Hindemith in 1938.
Het kwartet ging op 15 januari 1941 in première in het kamp voor ongeveer 400 gevangenen en bewakers. Messiaen beweerde dat 5.000 mensen de uitvoering bijwoonden en dat de muzikanten afgeleefde instrumenten hadden, maar die beweringen worden nu als “enigszins overdreven” beschouwd. De cello is gekocht met donaties van kampleden. Messiaen herinnerde zich later: “Nooit werd er met zo’n verrukte aandacht en begrip naar mij geluisterd.” Enkele maanden later werd Messiaen vrijgelaten. (bron: Wikipedia)
Messiaen schreef in het voorwoord bij de partituur dat het werk geïnspireerd was op tekst uit het boek Openbaring uit de Bijbel.
En ik zag een andere machtige engel uit de hemel neerdalen, bekleed met een wolk, en er was een regenboog op zijn hoofd, en zijn gezicht was als het ware de zon, en zijn voeten als vuurzuilen … en hij zette zijn rechtervoet op de zee, en zijn linkervoet op de aarde … En de engel die ik op de zee en op de aarde zag staan, hief zijn hand op naar de hemel en zwoer bij hem die leeft tot in alle eeuwigheid … dat er geen tijd meer zou zijn: But in the days of the voice of the seventh angel, when he shall begin to sound, the mystery of God should be finished …
Hierin kan je Messiaens Christelijk geïnspireerde visie op het geheel van de oorlog zien. Als iets verschrikkelijks dat ons overmant. Maar toch, er is zoveel meer, er is schoonheid en kleur en men moet geloven dat dit kan overstegen worden. Hij geloofde in de verlossing. Iets wat men als magisch in deze muziek en dus ook deze opname kan horen. Men hoort niet de vernietiging, maar de schoonheid van de schepping die wordt aangeroepen en die voor eeuwig moet standhouden. Toch hoort men de dreiging doorschemeren. Een sterk werk dat het kwade en het donkere wil overstijgen. Mooi geëvoceerd door het Collectief.
Tristan Murail (geb. 1947) studeerde bij Messiaen. Ook van hem mogen we op deze opname een stuk horen dat naar deze gebeurtenissen verwijst. Dit werk, Stalag VIIIA was bedoeld als prelude op het Quator van Messiaen en wordt bij deze opname aldus opgevoerd. Men hoort duidelijk motieven die weerkeren in de muziek van Messiaen zelf. Het stuk wil een beetje een anticlimax zijn. Het geeft de koude weer in de barakken van het kamp, de onherbergzaamheid. Wanhoop. Vermoedelijk deed hij dit opzettelijk, om de schoonheid en de hoop die uit Messiaens werk klinkt nog als extra bevrijdend te laten overkomen. Het Quator en de prelude passen dus wonderwel samen als in een verhaal.
ALPHA 1048 http://www.outhere-music.com