Volg Live op woensdag 9 juni: Terra Nova Collective o.l.v. Vlad Weverbergh Leemans – Haydn (a)LIVE?

Hébert Leemans en Franz Joseph Haydn

De Weense componist Franz Joseph Haydn (1732-1809) wordt wel eens “de vader van de symfonie” genoemd. Hij schreef er meer dan honderd en werd zo een internationale beroemdheid. Uiteraard werden ook elders symfonieën geschreven. Zo kende Parijs een hele generatie componisten die net als Haydn nieuwe paden binnen dit genre bewandelden. Onder hen bevond zich de Vlaamse componist Hébert Leemans “de Bruges” (1741-1771). Nadat hij was opgegroeid in een zeer muzikale familie in Brugge, trok deze uiterst getalenteerde kunstenaar rond 1765 naar Parijs, waar hij maar liefst veertien symfonieën schreef voor zijn veel te vroege dood in 1771. Hij stierf nog voor hij dertig werd.

Historische presentatiewijze

Door het werk van beide componisten af te wisselen en met elkaar in verband te brengen wil het Terra Nova Collective wijzen op verbanden en verwantschappen tussen het oeuvre van beide componisten. Deze manier van presenteren is echter geen uitvinding van het collectief. Het was in de tijd van Leemans en Haydn niet ongebruikelijk om op publieke concerten aparte delen uit symfonieën of concerto’s af te wisselen en het werk van diverse componisten door elkaar te presenteren. Het Terra Nova Collective schaart zich achter deze historische presentatiewijze.

De symfonieën van Leemans werden tussen 1765 en 1771 te Parijs geschreven en uitgegeven. Ze werden geschreven in de toen modieuze galante stijl waar ook Haydn in uitblonk en zijn vierdelig in opzet. De eerste beweging is in de regel een snelle beweging in sonatevorm die wordt gevolgd door een Andante, waarin de eigen stem van Leemans het meest tot zijn recht komt. Een menuet en een presto-finale ronden de symfonie af.

In 1766 publiceerde Leemans zijn negende symfonie. Deze bezit een meeslepende trage beweging waaruit een innerlijke religieuze bewogenheid spreekt die doet denken aan Haydns negenenveertigste symfonie van nauwelijks twee jaar later. Deze symfonie kreeg zelfs als bijnam ‘La Passione’ omdat ze associaties opriep met het lijden en de dood van Christus.

De symfonie ‘La Passione’ bestaat uitsluitend uit religieus doorleefde mineurdelen waarin de trage beweging van Leemans negende symfonie niet zou misstaan. Dit vormt het uitgangspunt voor het Terra Nova Collective om het werk van deze achttiende-eeuwse Parijse Vlaming te combineren met zijn beroemdere Oostenrijkse tijdgenoot. Het concert wordt beëindigd met het al even diepbewogen Adagio uit Leemans’ vierde symfonie uit 1765 en de finale van de symfonie nummer twaalf uit 1771.

Franz Joseph Haydns Symfonie N°49 “La Passione” (1768)

Deze sombere en misschien wat tragische symfonie in de wat ongewone toonaard fa-klein is het hoofdwerk van Haydns zogenaamde Sturm und Drang periode. De term Sturm und Drang in relatie tot Haydns symfonisch werk uit de jaren zestig van de achttiende eeuw, is wat problematisch. Haydn zelf heeft nooit in die termen over zijn werk gesproken. Bovendien kwam de beweging die in de literatuur bekend staat als Sturm und Drang eigenlijk pas goed en wel op gang nadat Haydn deze symfonieën al had geschreven, waardoor enige vergelijking met literaire of zelfs filosofische voorbeelden wat mank loopt. De term Sturm und Drang zal desondanks nog wel een tijdje blijven kleven aan deze werken, hoewel de term op zich onder wetenschappers wat problematisch blijft.

Symfonie N°49 uit 1768 kreeg de bijnaam “La Passione”. De vroegste referentie daarnaartoe, kan men aantreffen in een manuscript, het oudste dat van dit werk werd overgeleverd, dat werd neergepend door een student uit Leipzig. Bovenaan de partituur werd de naam van de componist opgetekend, gevolgd door de intussen bekende bijnaam. De overlevering wil namelijk dat Haydn dit werk schreef voor gebruik tijdens de Goede Week, het moment waarop Christenen mediteren over het lijden en de dood van Jezus Christus. Het zou in elk geval het nogal donkere karakter van het werk verklaren.

Haydn schreef het werk in de sonata da chiesastijl. Het werd de laatste symfonie die hij in die stijl schreef en het is ongetwijfeld het knapste in haar soort. De sonata da chiesa wordt bij Haydn bepaald door een traag-snel-traag-snel structuur. Dit houdt in dat de symfonieën van deze soort beginnen met een trage beweging. In het geval van La Passione brengt het ons in de sfeer van verdriet en boeten voor het Christelijk kruis. Deze atmosfeer blijft ondanks alle contrasten en variaties doorleven doorheen de vier bewegingen.

Het openingsadagio is zeer ernstig en aangrijpend. Het openingsmotief bestaat uit vier noten (C-Des-Bes-C). Samen vormen ze een onbestemd chromatisch thema’the dat meteen de toon zet voor het geheel van deze wrange beweging. Welnu, uit deze verzameling van vier noten wist Haydn de hele symfonie op te bouwen, hetgeen in de technische finesses van de symfonische architectuur zeer indrukwekkend is.

Het allegro di molto is het meer lyrische deel. Het wordt gedomineerd door een melodie met wijde, expressieve intervallen in combinatie met een obsessieve baslijn. Haydn laat de diverse strijkers eenzelfde melodielijn afwisselen en combineren met talrijke echo-effecten, als was het een soort canon. De klankkleur is hierbij vooral afkomstig van de hobo’s die met hun klagend timbre een tragisch accent toevoegen.

Het Menuet is een uiterst treurig stuk dat in haar voorkomen bijzonder lyrisch van aard lijkt. Dit is zeer vreemd, gezien het menuet in essentie een lyrisch dansdeel hoort te zijn. Het menuet is een oase van rust tussen de twee obsessieve snelle bewegingen. Het menuet wordt afgewisseld met een trio dat meer hoopvol van karakter is en dat wordt ingekleurd door accenten van hoge noten in de hoorns.

Het Presto is het kortste deel uit deze symfonie. Het is een uiterst dramatisch deel dat opnieuw wordt ingekleurd door de tragische klank van de hobo. Het deel is monothematisch: het heeft een obsessieve gedachte die in diverse verwerkingen wordt herhaald.

Hébert Leemans, Symfonie N°9 (1766)

De negende symfonie van Hébert Leemans werd in 1766 in Parijs gepubliceerd als de laatste in de reeks ‘Trois symphonies pour deux violons, deux flûtes ou hautbois, deux cors, alto et basse’. De openingsbeweging, een ontstuimig Allegro assai, doorloopt een klassieke sonatestructuur en kenmerkt zich, zoals wel vaker bij Leemans, door een flink uit de kluiten gewassen doorwerking. De vaart en de gedrevenheid in de strijkers wordt uitgebalanceerd door momenten van dialoog tussen strijkers en blazers. Op die manier ontstaat een subtiel en elegant evenwicht.

De trage beweging, het Andante, is een meesterlijk staaltje galante sfeerschepping. Leemans’ trage bewegingen zijn vaak onkarakteristiek lang, waarbij de componist uitzonderlijk een eerder religieuze sfeer weet op te toveren. Boven een lopende baslijn in kwartnoten die herinnert aan de smartvolle openingsmaten van Pergolesi’s ‘Stabat Mater’, laat de componist in een duet tussen de eerste een tweede violen een klaagzang aanheffen. Hiermee is meteen de toon voor de hele beweging gezet. Hoewel de zon er in de rest van de beweging wel doorkomt, keert de componist regelmatig terug naar de beginsfeer al is het maar in de verschuivingen tussen de eerste en tweede violen.

De dansbeweging, het menuetto, bestaat uit twee delen. Het eerste menuet is vrolijk en opgewekt en contrasteert met het tweede menuet dat de muziek naar sol-klein voert. De cirkel wordt gesloten door de herneming van het eerste menuet. Het afrondende presto-finale herneemt de ritmische gedrevenheid uit de eerste beweging en brengt de hele symfonie tot een zinderende finale.