Onze man bij de herdenkingsplaat
DE BOEKVOORSTELLING
“Alsof Berckmans zelf ermee gemoeid was, want het was nogal chaotisch en er liep van alles fout”. Zo vatte ik de avond van de boekvoorstelling van de J.M.H. Berckmans-biografie van Chris Ceustermans en een nieuwe bloemlezing van zijn verhalen samen voor een kameraad die er zelf niet bij kon zijn.
Om 19 uur zou er een herdenkingsplakkaat onthuld worden op de gevel van het gebouw waar vroeger café De Raaf zat. Daarna zou er een wandeling door Berkcmans’ biotoop gemaakt worden. Maar er was wat vertraging; de uitgever liet op zich wachten. Diezelfde uitgever zou later op de avond de boekvoorstelling openen vanuit een hoek van de zaal, vlak bij het mengpaneel. Berckmans’ biograaf zou een microfoon meebrengen, maar vergat die. Een haastige zoektocht naar een winkel in Antwerpen die na 18 uur nog micro’s verkocht, leverde slechts een speelgoedmicrofoontje met een snoer van amper 1,5 meter lang op. Het ding gaf bovendien voortdurend ruis & feedback.
Hof ter Beke zat meer dan vol – er daagde een pak meer volk op dan dat er stoelen waren – om te genieten van de bijdrages van uitgever Rudy Vanschoonbeek, ex-Berckmans-uitgever Vic van de Reijt, Geert Breës en, uiteraard, Chris Ceustermans die de biografie schreef en de bloemlezing samenstelde.
Het was er ook erg warm. Niet alleen omdat het er afgeladen vol zat, maar omdat er heel veel warmte en liefde voor J.M.H. in de lucht hing. Ze zijn niet met veel, de Berckmans-liefhebbers, hoewel hun aantal jaar na jaar stijgt, omdat steeds nieuwe generaties hem ontdekken, maar ze dragen deze taalvirtuoos, met zijn eigenzinnige en unieke idioom, een erg warm hart toe.
Overhandiging van de eerste exemplaren aan de biograaf en de zussen van J.M.H. Berckmans
SCHRIJVEN IN DE GRAUWZONE – J.M.H. BERCKMANS, DE BIOGRAFIE
Eén boek uitgeven en de koper, na lezing van dat ene boek, hunkerend naar twee (of meer) andere potentiële uitgaves achterlaten. Het is de natte droom van iedere uitgever en het is precies wat mij bij het lezen van de Berckmans-biografie van Chris Ceustermans overkwam. Twee zaken vielen mij meteen op in het boek: er bestaan nog veel onuitgegeven teksten van Berckmans en er is ook sprake van correspondenties – “honderden brieven” – die de biograaf kon inkijken voor zijn onderzoek. Laat die “Verzamelde Brieven” & “Nagelaten Verhalen” maar komen!
De biografie begint niet bij het begin, maar kort voor het einde van Berckmans leven: een weekavond in augustus 2008. Berckmans zit bij uitgever Rudy Vanschoonbeek thuis te wachten tot zijn kompaan en chauffeur terugkomt van zijn zoektocht naar een kopieerwinkel in Merksem die ’s avonds open is – Berckmans gaf zijn originele manuscripten niet uit handen – maar die wordt niet gevonden. Berckmans laat zich, mét manuscript, weer naar Antwerpen voeren om pas de volgende dag een kopie aan de uitgever te bezorgen. Die besluit om het boek uit te geven en wil Berckmans daar op maandag 1 september over contacteren, maar die werd de avond daarvoor dood in zijn appartement aangetroffen.
Daarna baant de biograaf zich een chronologische weg van Het Kamp – zoals Leopoldsburg, waar Berckmans werd geboren, door haar inwoners genoemd werd – via onder andere Italië naar Barakstad en de Grauwzone – waar hij een groot deel van zijn leven compromisloos en in de marge van de stad en de maatschappij leefde.
Als scholier was Berckmans de primus perpetuus van de klas die, als oudste broer in het gezin, griezelverhalen verzon voor zijn broer en zusters en die in het tweede leerjaar van het Koninklijk Atheneum in Leopoldsburg zijn ‘schrijverscarrière’ begon met de publicatie van het opstel “César de trouwe hond” in een jeugdkatern van het Belang van Limburg.
Tussen zijn negentiende en drieëntwintigste duiken voor het eerst de psychische problemen op die hem de rest van zijn leven zullen blijven achtervolgen en die er mee voor zullen zorgen dat hij, ondanks zijn intelligentie, zijn eruditie en zelfs zakelijke successen, voornamelijk gepercipieerd werd als een karikaturale uitvergroting van de buitenissige, bijzondere figuur die hij wel degelijk was. In deze biografie krijgen we – eindelijk – ook andere J.M.H. Berckmansen te zien. De niet-mythische J.M.H.’s zijn soms verrassend, soms ontroerend, zoekend vooral, maar net zo goed schofterig en egocentrisch. Ook gewoon maar een mens, dus.
Berckmans’ levensloop wordt onderbroken door inzetstukken waarin vrienden uit zijn kindertijd, zijn broer, zijn vriend en collega-schrijver Kamiel Vanhole, de bi-polaire muzikant Stef Driezen, zijn ex-vrouw Lut, zijn psychiater Frieda Matthys (Frieda Vindevogel in Berckmans’ oeuvre), vriend en schrijver/performer Vitalski, enzovoorts belicht worden of aan ’t woord komen.
De biograaf doorspekt het boek met citaten uit Berckmans’ werk om de (indirecte) links tussen leven & werk bloot te leggen en omdat hij Berckmans’ verhaal ook “in diens eigen woorden [wil] laten weerklinken”. Daarin schuilt een minpunt voor deze, verder uitermate boeiende en mooie, biografie: een boek dat voorbij de mythe wil kijken, ondermijnt zichzelf een beetje door teksten aan te halen die een, weliswaar zeer autobiografisch getint, maar fictief mythisch beeld schilderen.
Nog een aardigheidje – weinig informatieve waarde, maar wel leuk – zijn de lijstjes met Berckmans’ favoriete liedjes bij ieder hoofdstuk of ieder decennium in ’t boek. Het inspireerde ons alvast om een “Schrijven in de Grauwzone”-playlist aan te maken op Spotify.
VERHALEN UIT DE GRAUWZONE
Vraag tien Berckmans-fans wat hun favoriete Berckmans-verhaal is en je krijgt zonder twijfel tien verschillende antwoorden. De gustibus et coloribus non est disputandum, niewaar?
Zowel in “Verhalen uit de Grauwzone. J.M.H. Berckmans’ beste”, samengesteld door Chris Ceustermans, als in “J.M.H. Berckmans’ Beste” – het is alweer 21 jaar geleden dat die bloemlezing werd uitgegeven – ontbreekt het verhaal “Sharon’s kind” (uit “Vergeet niet wat de zevenslaper zei”) dat in mijn ogen, samen met alle verhalen uit “As op Jazzwoensdag”, met kop en nek boven de rest van het schitterende Berckmans-oeuvre uitsteekt. Uit “As op Jazzwoensdag” werd in de nieuwe bloemlezing geen enkel (!) verhaal opgenomen. De gustibus et coloribus non est disputandum, zeker?
Maar het is goed en noodzakelijk dat deze bloemlezing er is. En daar zijn verschillende redenen voor.
Ten eerste: Berckmans’ originele werken zijn antiquaar niet of nauwelijks te vinden – zijn uitgevers raakten zijn boeken bij leven aan de straatstenen niet kwijt, dus gingen ze naar de ramsj en vandaar in de papierversnipperaar – en ze kosten je vaak een rib uit je lijf. Ook in bibliotheken vind je nauwelijks werk van hem – straffer nog: als je al eens origineel werk bij een antiquariaat tegenkomt, is het vaak een afgedankt bibliotheekexemplaar.
Ten tweede: steeds meer literatuurliefhebbers zijn na zijn dood gaan beseffen dat Berckmans meer was dan het luidruchtige, marginale, compromisloze “Pafke het meest complete mafke”, dat Berckmans helemaal geen ordinaire “Vlaamse Bukowski” was – zoals sommige literatuurrecensenten, die blijkbaar niet voorbij de anekdotiek van het drankmisbruik kijken, keer op keer beweren – maar dat hij een groot literatuurvernieuwer, met een even eigenzinnig, herkenbaar als origineel idioom, geweest is die zich in de Nederlandse letteren zonder schroom in het rijtje naast Paul Van Ostaijen, Louis-Paul Boon en Ivo Michiels mag gaan staan. Een nieuwe bloemlezing uitgeven, 10 jaar na zijn dood & in afwachting van een uitgave van het Verzamelde Werk, is daarom gewoon “the decent thing to do”.
Ten derde: omdat er nieuwe generatie lezers en literatuurliefhebbers – die pas aan ‘aap’, ‘noot’ & ‘mies’ begonnen toen Berckmans stierf – is die dankzij deze bloemlezing het literaire genie en de taalvirtuositeit van Berckmans kunnen savoureren.
+ + + + +
SCHRIJVEN IN DE GRAUWZONE. J.M.H. BERCKMANS, DE BIOGRAFIE
Chris Ceustermans
ISBN: 9789460016585
Publicatiedatum: 20/08/2018
Pagina’s: 325
Uitgever: Uitgeverij Vrijdag
VERHALEN UIT DE GRAUWZONE – J.M.H. BERCKMANS’ BESTE
J.M.H. Berckmans / Chris Ceustermans (samensteller)
ISBN: 9789460016592
Publicatiedatum: 20/08/2018
Pagina’s: 225
Uitgever: Uitgeverij Vrijdag
Beiden beschikbaar zowel op papier als elektronisch:
SCHRIJVEN IN DE GRAUWZONE – SPOTIFY PLAYLIST: klik hier