Van Utrechtse domineesdochter tot globetrottende botanische kunstenaar.
Berthe Hoola van Nooten (1817-1892) publiceerde Fleurs, fruits et feuillages, een platenboek over de flora van Java, dat inmiddels zeer zeldzaam en onbetaalbaar is. Onlangs verscheen haar biografie en Berthe blijkt een avontuurlijk leven geleid te hebben.
Studie van de natuur
De reis naar de biografie van Berthe begon ruim twintig jaar geleden, toen David Apollonius Coppoolse in een antiquriaat de zwaar gehavende overblijfselen van een exemplaar van Fleurs, fruits et feuillages vond en besloot deze mee naar huis te nemen. Hij was direct gegrepen door de schoonheid van de tekeningen en ging op zoek naar meer informatie over de – maakster. Het inspireerde hem tot het schrijven van een rijk – geïllustreerde en 280 pagina’s tellende biografie.
De onbekende vrouw
De plantkunde van voormalig Nederlands-Indië kent een lange en rijke geschiedenis en werd vooral beoefend door mannen. Het was daarom ook lange tijd niet bekend dat dit bijzondere boek was gemaakt door een domineesdochter. Elke plaat in Berthes boek wordt vergezeld door een beschrijving van de plant en zijn culinaire, medische en botanische toepassingen in zowel het Frans als het Engels. De platen werden in België gedrukt door Pieter Joseph de Pannemaeker (1832-1904) en worden omschreven als enkele van de beste voorbeelden van chromolithografie; destijds een relatief nieuwe techniek. Veel van de platen zijn met de hand afgewerkt.
Berthe bleek veel ondernemender en avontuurlijker te zijn dan eerst werd aangenomen. Na een opleiding tot onderwijzeres in Wageningen trouwde ze in 1838 met een jurist en ze verhuisden via de Britse kolonie Georgetown uiteindelijk naar de Nederlandse kolonie Suriname. Hier gaf ze les en kreeg ze interesse in botanie. Ze stuurde regelmatig planten die ze tegenkwam, naar Nederlandse botanische tuinen. In 1845 verhuisde het echtpaar naar New Orleans waar ze samen een protestantse meisjesschool leidden, de Academy for Young Ladies. Het paar reisde vaak naar Java voor zaken, en in 1847 stierf Berthes echtgenoot daar aan gele koorts. Hij liet haar geen vermogen na en aldus werd ze een jonge weduwe met vijf kinderen om te onderhouden.
Grote eenzaamheid
In, zoals ze zelf omschreef, ‘grote eenzaamheid’ ging ze verder met twee meisjesscholen in Louisiana en Texas, voordat haar rijke halfbroer Vincent Jacob van Dolder haar overhaalde om permanent naar Nederlands-Indië te komen. Op Java gaf Hoola van Nooten tekenlessen om, ondanks alle schulden, haar gezin te onderhouden en gebruikte ze haar aquarelvaardigheden om de botanische wonderen van Java vast te leggen voor een Europees publiek. In 1860 legde ze, op verzoek van de directie van ’s Lands Plantentuin in Buitenzorg (nu Bogor). De daar aanwezige bloemen en planten op levensgroot formaat vast. Daartoe werd voor haar zelfs een glazen koepel gemaakt. Ze vond troost in de natuur en schreef dat ze hoopte dat ‘vrouwen haar voorbeeld zouden volgen’, omdat de studie van de natuur ‘de geest trekt naar de bron van alle ware troost’. Ze was enorm eerlijk over haar gebrek aan wetenschappelijke botanische kennis. De enige verdienste van haar werk, zo stelde ze, is dat ze getrouwe representaties van de natuur had geleverd. Niettemin verwijst de begeleidende tekst bij elk van de veertig levensgrote illustraties naar botanische families blijkt daaruit toch wel degelijk een kennis van de lokale botanische tuinen op Java. Ze geeft bloemrijke beschrijvingen van elke plant, samen met de geschiedenis, symboliek en botanische toepassingen ervan.
Dankzij een bijdrage van de koningin-gemalin van Nederland, Sophie van Württemberg (1818-1877). De echtgenote van koning Willem III, maakte de Nederlandse botanische kunstenaar Hoola van Nooten in 1863 het boek Fleurs, fruits et feuillages choisis de l’ile de Java. Indrukwekkend in omvang en vol opvallende kleuren. De platen tonen een mix van inheemse, genaturaliseerde en geïntroduceerde planten (zoals de Mexicaanse kerstster) die veel voorkomen op Java. Het boek omvat ook struiken, bloeiende bomen en een hoogtepunt 16 portretten van eetbare vruchten (waaronder pompelmoes, rambutan, mangosteen, custardappel, broodvrucht, mango en papaja). Omdat de exemplaren allemaal levensgroot zijn afgebeeld, is het voltooide boek bijna zestig centimeter hoog, wat het één van de grootste botanische werken ooit gepubliceerd maakt.
Het gepubliceerde werk werd opgedragen aan de koningin.
Ondanks dat er tijdens haar leven drie edities van het werk werden gepubliceerd, stierf Hoola van Nooten in 1892 in armoede op Batavia. Nog steeds met schulden. Haar inboedel met daarin veertien exemplaren van Fleurs, fruits et feuillages werd openbaar verkocht.
Pas na haar dood kreeg ze volledige erkenning. Wageningen University & Research noemt haar boek ‘één van de sleutelwerken op het gebied van de beschrijving en verbeelding van tropische planten’. Een wetenschappelijk werk én kunstwerk in een. Gecreëerd door twee vrouwen, een onderwijzeres en een koningin.
De auteurs David Apollonius Coppoolse werkt in een boekhandel en heeft een passie voor 19de eeuwse natuurhistorische wetenschap en Marcel van Dorst adviseur waterkwaliteit en verzamelaar van natuurboeken.
Berthe Hoola van Nooten 1817-1892 : Leven en werk van een ongekende bloemtekenares verscheen bij uitgeverij Noordboek in een prachtig vormgegeven en geïllustreerd naslagwerk 280 blz. € 39,90 ISBN 9789464712520 www.noordboek.nl
Een zalig boek over de veerkracht en te onrechten vergeten kunstenares.
- Tip De WUR (Wageningen Universiteit) heeft een expositie over het werk van Hoola van Nooten keer voor meer info op wwr.nl