We kunnen er niet meer naast kijken, de Brusselse saxofoonschool is terug volwaardig opgestaan. Tijdens de lezing en recital van Kurt Bertels ter gelegenheid van zijn doctoraat, begon het te dagen dat het een historische dag was. Net zoals Bertels de eerste saxofonisten en hun plaats in het landschap neer wist te zetten in woord en daad, daalde het besef dat hij gewoon een plaats in hun stamboom heeft verworven. Hard werk, pure passie en degelijk en grondig onderzoek liggen aan de basis.

Levenswerk op boek en CD
Het doctoraat van de jonge onderzoeker diende door de coronacrisis online door te gaan, dat ene moment waar iedereen met hem zo naar uitkeek. Bijgevolg werd zijn presentatiemoment in het Koninkijk Conservatorium in Brussel des te intens. Hij gidste het publiek door de geschiedenis van de saxofoon als instrument. Hoe de saxofoon oorspronkelijk ingezet werd bij de Koninklijke Kapel van de Gidsen en stilaan steeg in het curriculum van tweede instrument onder de klarinettisten en blazers naar volwaardig solo instrument met orkest dankzij de Brusselse componist Paul Gilson, wiens werk Bertels voor het eerst volwaardig opvoerde met het Symfonie Orkest Vlaanderen, hetgeen nu via Etcétera verkrijgbaar is op cd. Een levenswerk. Dat levenswerk, ook zijn doctoraat rond de negentiende eeuwse Brusselse saxofoonklas is nu ook verkrijgbaar bij ASP  publishers.

Totaalplaatje 1867-1904
Tijdens de voorstelling werd hij begeleid door pianist Bert Koch, eveneens bezeten door Belgische muziek. Samen vormen zij het duo Bertels-Koch. Met violist Nicolas Dupont erbij, verdedigen zij onder de naam Kugoni onze hedendaagse Belgische componisten. Het programma bood zes werken die de saxofoon in kaart zetten. Fantaisie sur un thème original van fluitist Jules Demersseman (1833-1866) werd geschreven als geschenk voor goede vriend Adolphe Sax. Het Concertino Militaire van Nazaire Beeckman (1822-1900) toonde aan hoe hij als eerste saxofoonleraar van de Brusselse saxofoonklas – dankzij de inzet van eerste directeur Jean-François Fétis (1784-1871)- moest schrijven voor zijn onderwijs. Symbolisch werd het een militaire mars. Beeckman schreef echter ook lyrische stukken voor het instrument. De Hérodiade van Charles Gustave Poncelet (1845-1903), opvolger van Beeckman, toont een ver ontwikkelde virtuositeit, naargelang er stilaan meer aandacht naar het instrument ging. De compositie werd trouw aan de periode waarin ze geschreven werd,  zowel in stijl als klank gebaseerd op opera, hier de Hérodiade van Massenet. De Méditation van oud conservatorium directeur Joseph Jongen (1873-1953) werd oorspronkelijk geschreven voor hobo en piano, toen de saxofoon aan de geboorte stond van het eerste echte concerto voor een volwaardig instrument door Paul Gilson himself (1865-1942). Van hem werd een Improvisation gespeeld die oorspronkelijk bedoeld was voor viool en piano. Deze toont mooi aan hoe de saxofoon eigenlijk  mede werd ontworpen om als blaasinstrument te voldoen aan de lange mooie klanken van snaarinstrumenten.

Bertels speelt op een historische saxofoon, en ondervindt daardoor het échte spel van toen, met de technische beperkingen die uiteindelijk tot een machtig echt resultaat geleid hebben.

Al dit moois, namen Bertels en Koch eveneens op, en is eveneens te verkrijgen via Etcétéra records

Het was een lange reis, die Bertels ondernam en die we hier proberen terug proberen te reconstrueren.

Tertio 2018

Saxofonist Kurt Bertels reist naar de ziel van de Belgische muziek – Veerle Deknopper

Dat de Schaarbeekse componist Paul Gilson (1865-1942) een rode draad zou vormen in het leven van klassiek saxofonist en artistiek onderzoeker Kurt Bertels (1989), werd al op jonge leeftijd duidelijk. Bertels besefte dat hij tegenwicht moest bieden aan de overrompeling van muziek van buitenlandse traditionele componisten, aangezien we er in eigen land een rijke traditie op nahouden.

Kurt Bertels betrekt in Schaarbeek een appartement dat dateert uit de periode dat zijn favoriete componisten zoals Nazaire Beeckman er leefden. Binnen de muren van zijn woonst wordt alleen muziek van Belgische componisten gedraaid. Bij aanvang van het interview vraagt hij vraagt wat hij zal opleggen uit de hele muur vol werk van eigen bodem. De keuze valt op het tweede saxofoonconcerto van Paul Gilson, dat magistraal inzet en fijnzinnig, harmonisch verderloopt. 

Kansen geven

Bertels staat bekend als een van de belangrijkste voorvechters van onze lokale componisten, ook de hedendaagse. Maandelijks krijgt hij van hen partituren toegestuurd in de hoop hem als uitvoerder van hun werk te zien. Hij werkte meermaals samen met Piet Swerts, Wilfried Westerlinck, Annelies  Van Parys, Jan-Hendrik Van Damme en Jan van Landeghem. Naast zijn carrière als soloartiest, is hij lid van het Kugoni Trio en het Anemos Saxofoonkwartet. Bertels, zelf ondertussen verbonden aan het Brusselse Conservatorium, is er zich door zijn pedagogische passie van bewust dat hij alle Belgische muziek een kans moet geven en daar horen ook stukken bij waar hij zelf niet meteen fan van is. “Ook in een museum staan dingen die ons minder bevallen. We spelen alsof het podium een museum is waarbinnen de toeschouwers hun smaak ontwikkelen. Je moet het publiek niet onderschatten, het kan meer aan dan vaak gedacht. Ik wil daarbij de luis in de pels zijn, want niemand heeft nood aan tien Picasso’s”, stelt Bertels.

Zijn al vroege nieuwsgierigheid bracht hem tot urenlang grasduinen in bibliotheken. Zo ontdekte hij het werk van Paul Gilson. Dat moet volgens hem het moment geweest zijn waarop hemel en aarde mekaar heel even hebben geraakt. Als jonge snaak speelde hij het werk als eindwerk op de muziekacademie, een hele uitdaging. De jury had dat werk nooit zien aankomen als keuze van een 18-jarige. Het eindwerk van de onbevangen muzikant werd echter het begin van zijn levenswerk. Begin 2018 ontving Bertels de Fuga Trofee voor zijn verdiensten binnen het onderzoek naar en de uitvoering van Belgische muziek. De prijs wordt jaarlijks op het Brusselse stadhuis uitgereikt door de Unie van Belgische Componisten. 

Emotionele verbinding

De Amerikaanse saxofoniste Elisa Hall bestelde rond de eeuwwisseling een werk bij Gilson, dat hij in 1902 zou afwerken. Of dat werk Hall ooit bereikte, is veeleer onwaarschijnlijk aangezien er nergens gegevens van aankomst teruggevonden zijn. Haar naam zou zelfs zijn doorgekrast op de partituur.  Mogelijk vond hij het werk te virtuoos voor Hall. De uitvoering kwam er nooit. Bertels besloot daar verandering in te brengen. Hij moest en zou het werk van Gilson afmaken door het niet alleen binnenkamers te beluisteren, maar ook zelf op te voeren.

Het lijkt een beetje magisch-realistisch, geeft Bertels toe, alsof er een draad uit de hemel vertrekt die iemand op aarde heeft kunnen vastgrijpen. Vanaf dan begon Bertels met Gilson door het leven te gaan en groeide stap voor stap een steeds sterkere emotionele verbinding met die componist. Van overal ter wereld ontving de jonge saxofonist documentatie en zelfs persoonlijke nota’s van zijn grote voorbeeld. Gilson schreef zijn meesterwerk in de periode rond 1902. In 1903 werd de eerste Belgische saxofoonklas aan het Brusselse conservatorium gesloten. Een aantal saxofonisten weken uit. De klas opende opnieuw in 1954. Jean-Baptiste Moeremans bijvoorbeeld vertrok in de 19de eeuw al naar Amerika, waar hij de saxofoon in het orkest van Patrick Gilmore introduceerde. In Amerika ontstond een hele eigen jazzcultuur, mede dankzij het Belgische exportproduct: de saxofoon.

Originele uitvoering

Om het concerto van Gilson uit te voeren, heb je behalve engelengeduld een volledig orkest nodig. Bertels ging jarenlang op zoek en werd zich hoe langer, hoe meer bewust ervan dat het een moeilijke tocht zou worden. Toch zette hij door.” Wanneer je al zolang op reis bent en je bewust bent van de verantwoordelijkheid die je op je hebt genomen toen je vertrok, heb je gewoon geen andere keuze”, zegt hij. Uiteindelijk kwam het Symfonie Orkest Vlaanderen op zijn weg en kon Bertels eindelijk waarmaken wat hij Gilson aan zijn graf beloofde. Het bewuste concerto zou opgenomen worden, met orkest én bovendien op een origineel instrument uit de periode dat het werk werd gecomponeerd.

Bertels ontdekte dat instrument per toeval, een antieke saxofoon in de aanbieding op internet. Hij twijfelde niet en nam de trein richting Parijs om het kostbare goed te kopen. Hij liet het restaureren en kon niet anders besluiten dan dat de cirkel nu rond was. Het werk zou nu volledig moeten klinken zoals Gilson het toen voor ogen – of beter in de oren – had. Toch moet er nog wat geduld geoefend worden. Bertels voorziet de release van het album met het volledige eerste saxofoonconcerto van Gilson met orkest pas in 2020. Tegelijk plant hij de opname van twee andere saxofoonwerken van Gilson.